HISTORIA ZWIĄZKU PISARZY POLSKICH NA OBCZYŹNIE
W momencie zakończenia drugiej wojny światowej poza terenem polskim znalazło się kilkudziesięciu pisarzy, wielu z nich o pokaźnym dorobku literackim. W momencie cofnięcia uznania rządowi polskiemu stanęli oni przed dylematem podobnym do tego, z jakim musieli się zmierzyć żołnierze: pozostać na Zachodzie, czy też wrócić do Polski, rządzonej przez komunistów. Jesienią 1945 roku zarząd Międzynarodowego PEN‑Clubu cofnął uznanie polskiemu oddziałowi tej organizacji, działającemu w latach wojennych w Londynie. Pomimo zaproponowanej polskim pisarzom możliwości wstąpienia do angielskiego PEN‑Clubu, odczuwali oni potrzebę utworzenia niezależnej organizacji, skupiającej ludzi pióra o ustalonej renomie, a także młodych pisarzy, szczególnie poetów.
Na jesieni 1945 roku z inicjatywy Stanisława Strońskiego, ministra informacji w rządzie RP w Londynie powstał Komitet Organizacyjny, do którego – obok Strońskiego -weszli: Stanisław Baliński, Antoni Bogusławski, Stefan Gacki, Józef Kisielewski, Tymon Terlecki, Stefania Zahorska. Jego zawiązanie poprzedziły rozmowy z pisarzami z Nowego Jorku, których reprezentował Kazimierz Wierzyński. Najpierw powołano do życia Stowarzyszenie Pisarzy Polskich.
W czerwcu 1946 roku podczas zebrania w Sztokholmie Międzynarodowy PEN-Club uznał oddział tej organizacji w Warszawie. Polski oddział w Londynie został rozwiązany 1 sierpnia 1946 roku, a w dwa tygodnie później na zebraniu założycielskim powstał Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. O wyborze Londynu na siedzibę Związku zdecydowały względy geograficzne i polityczne. To tutaj mieściły się nadal władze RP na uchodźstwie i mieszkały setki tysięcy Polaków. Bliżej też było do innych państw Europy, gdzie wciąż przebywali Polacy, w tym pisarze.
Na tym pierwszym posiedzeniu uchwalono statut. We wstępie do tego dokumentu czytamy: Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, wierny zasadom wolności narodu i człowieka, swobody myśli i słowa pisarza, zajmuje się sprawami twórczości pisarskiej polskiej, krzewieniem jej znajomości wśród rodaków na obczyźnie, ich pisarzami zapoznawaniem z nią krajów innych i nawiązywaniem stosunków z ich pisarzami, zwłaszcza pracującymi w podobnych warunkach jak członkowie ZPPnO, obroną własności i praw autorskich oraz w granicach możliwości udzielaniem pomocy wszelkiego rodzaju i wszędzie pisarzom polskim.
Statut zmieniano później kilkakrotnie. Najważniejszych zmian dokonano po 1989 roku zezwalając członkom ZPPnO do wstępowania do organizacji twórczych w Polsce, a także rozszerzając członkostwo na pisarzy mieszkających w Polsce (pod pewnymi warunkami) oraz na pisarzy obcych piszących w języku polskim. W 2011 roku na Walnym Zebraniu uchwalono nowy statut, zgodny z wymogami prawnymi Wielkiej Brytanii.
Z chwilą formalnego zatwierdzenia Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, SPP przekształciło się w komórkę wydawniczą ZPPnO i działało do połowy lat 50. ubiegłego wieku. Skład ZPPnO oraz SPP był podobny. Najwcześniejsza zachowana lista członków Związku nosi datę 3 grudnia 1947 roku; znajdują się na niej 102 nazwiska. Olbrzymia większość pisarzy to mieszkańcy Wielkiej Brytanii, ale są też osoby z Belgii, Francji, Meksyku, Palestyny, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii i Włoch.
Od samego początku ZPPnO jest organizacją o charakterze związku twórczego, ale też polityczną. Taki charakter mają pierwsze spotkania publiczne organizowane przez ZPPnO np. „Myślą w Ojczyźnie”, podczas którego poeci czytali swoje wiersze, ale też znalazły się wystąpienia na temat sytuacji w Polsce, postawie moralnej pisarzy i zadaniach wobec emigracji i kraju.
Charakter polityczny miała też uchwała, podjęta jednomyślnie w 1947 roku wzywająca pisarzy emigracyjnych, by nie drukowali swoich utworów w wydawnictwach krajowych. Uchwała ta została powtórnie przegłosowana w 1956 roku, ale wówczas przeciwko niej głosowało kilkoro członków Związku. Niektórzy wystąpili z organizacji, chcąc drukować w wydawnictwach krajowych. W rok później uchwała została zliberalizowana; stwierdzono w niej: Walne Zebranie stoi na stanowisku, że o publikowaniu w Kraju decydować winno sumienie pisarza jako wolnego człowieka, dążącego do wyzwolenia Ojczyzny, gdy jest to w jego przekonaniu służba kulturze polskiej, niepodająca go w zależność od aparatu totalitarystycznego nadal działającego w Kraju.
W początkowych latach istnienia Związek musiał zadbać o warunki bytowe swoich członków, którzy stawiali pierwsze kroki na obczyźnie. W 1947 roku kupiona została nieruchomość w północnym Londynie pod numerem 312 Finchley Road, która przyjęła nazwę Domu Pisarza. Mieszkali tam w różnych okresach m.in.: Krystyna i Czesław Bednarczykowie, Stanisław Gliwa, Gustaw Herling‑Grudziński, Adam i Lidia Ciołkoszowie z synem Andrzejem, Tadeusz Nowakowski, który mawiał, że mieszka „w strasznym dworze na Finczlejowie”. Administratorem domu został poeta Tadeusz Sułkowski.
Wojciech Ligęza w artykule Metafory moralisty — O poezji Tadeusza Sułkowskiego, (Archiwum Emigracji, Toruń, Rok 2000, zeszyt 3), pisał: Obwarowany w rozpadających się murach, zdegradowany, praktykujący pokorę (która miała też odcień dumy), na co dzień Sułkowski z zapamiętaniem i ostentacją oddawał się trywialnej pracy fizycznej, zaś od święta obcował z kulturą metropolii.
Pomimo protestów mieszkańców, głównie starszych pisarzy, Krystyna i Cesław Bednarczykowie zainstalowali w pokoju na piętrze „drukarnię” i pod okiem Stanisława Gliwy, grafika i drukarza, rozpoczęli naukę sztuki drukowania.
Przez wiele lat Dom Pisarza był także siedzibą Związku, w której odbywały się spotkania koleżeńskie z pisarzami z kraju. Podejmowano tam Marię Dąbrowską, Hannę Malewską, Jerzego Ficowskiego, Jerzego Zawieyskiego, Jacka Woźniakowskiego, Stefana Kisielewskiego i wielu innych.
Dom Pisarza przetrwał jako własność Związku do 1971 roku. Z pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży powstał Fundusz Domu Pisarza, który przez wiele lat zasilał Nagrody Literackie Związku.
Po raz pierwszy związkową nagrodę otrzymała Herminia Naglerowa za całokształt twórczości. Uroczystość odbyła się 14 lipca 1951 roku. Zapis testamentowy pierwszej laureatki zagwarantował na kilkanaście lat, od 1957 roku, dodatkową Nagrodę im. Herminii Naglerowej za wybitne dzieło. Było to wyróżnienie, które nadawało wydarzeniu kulturalnemu większą rangę, wprowadzało element niespodzianki, ściślej wiązało interesy pisarzy, czytelników i wydawców.
Z biegiem lat regulaminy nagród ulegały zmianie, a ich wysokość wahała się, mając powolną tendencję zwyżkową. W 1995 roku ówczesny prezes Związku Józef Garliński wprowadził klauzulę do jej dotychczasowego regulaminu, nagradzając pisarzy za popularyzację kultury polskiej na terenie kraju zamieszkania. Jej pierwszymi laureatami zostali: Ryszard Kazimierz Lewański z Włoch i Andrzej Nils Uggla ze Szwecji.
Nagroda Literacka ZPPnO jest obecnie, obok nagrody dla tłumaczy przyznawanej od 1927 roku przez PEN‑Club, najstarszą nieprzerwanie przyznawaną polską nagrodą literacką. Jej fenomen polega na ciągłości i przede wszystkim na jej społecznym mecenacie. Nagrodę od początku utrzymuje społeczność polska w Wielkiej Brytanii. Wręczenie nagród odbywa się podczas uroczystych Wieczorów Laureatów.
ZPPnO nie tylko dbał o interesy pisarzy mieszkających na Zachodzie, ale też występował w obronie prześladowanych w krajach komunistycznych. W 1956 roku wydał oświadczenie solidarności z walczącymi Węgrami (odpowiedź na apel pisarzy węgierskich); protestował przeciwko cenzurze w PRL, która uniemożliwia dostęp czytelników do wydawnictw emigracyjnych (1970); dał wyraz solidarności z prof. Andrejem Sacharowem i Aleksandrem Sołżenicynem, przesyłając list w tej sprawie na ręce przewodniczącego Międzynarodowego PEN‑Clubu (1973); wystosował protest w sprawie odmowy wydania paszportu Stanisławowi Barańczakowi, który otrzymał Katedrę Polonistyki Uniwersytetu Harwardzkiego (1979); występował w obronie intelektualistów aresztowanych i prześladowanych w Polsce po wprowadzeniu stanu wojennego (1982).
Po przemianach 1989 roku Związek nawiązał współpracę ze Stowarzyszeniem Pisarzy Polskich. Londyńska delegacja wzięła udział w zlocie pisarzy polskich w Warszawie, a prezes ZPPnO Józef Garliński był wiceprzewodniczącym tego wydarzenia (1991).
Od pierwszej chwili ZPPnO prowadził działalność wydawniczą. W 1946 roku wydano tom Poezje wybrane Adama Mickiewicza w wyborze Wiktora Weintrauba z przedmową Jana Lechonia. Książki były wydane przez Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, oficynę wydawniczą działającą do 1963 roku. Staraniem pisarzy skupionych w ZPPnO wychodzą książki jubileuszowe: Leonardo da Vinci w 500‑lecie urodzin, Stanisław Stroński w 50‑lecie pracy pisarskiej. W 1955 roku, z inicjatywy Herminii Naglerowej, dla uczczenia setnej rocznicy śmierci poety, ukazuje się tom Mickiewicz żywy. Rozpoczyna się wydawanie serii „żywych”, a w niej kolejno, po Mickiewiczu: Stanisław Wyspiański, Joseph Conrad, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid. Ostatni tom, poświęcony Henrykowi Sienkiewiczowi, wyszedł w 1967 roku. Publikowane są opracowania na temat literatury emigracyjnej. W roku 1964 oficyna Bolesława Świderskiego drukuje pierwszy tom 1400‑stronicowej pracy pod redakcją Tymona Terleckiego Literatura polska na obczyźnie: 1940–1960, a rok później ukazuje się jej drugi tom. To pierwsze dzieło tego typu. Szkice o literaturze emigracyjnej Marii Danilewicz Zielińskiej ukazują się dopiero w 1978 roku w Instytucie Literackim w Paryżu.
Po długiej przerwie ZPPnO wraca do działalności wydawniczej. Zapoczątkowała ją niewielkich rozmiarów książka Reginy Wasiak‑Taylor Dzieje nagrody literackiej Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie 1951–2011. Od tej tego czasu ZPPnO występuje często jako współwydawca książek swoich członków.
Od 1976 roku ZPPnO wydaje pismo „Pamiętnik Literacki”, zapoczątkowany przez Kazimierza Sowińskiego. Pismo pomyślane było jako łącznik między rozproszonymi po świecie pisarzami, platformą rejestrującą ukazującą ich dorobek, informatorem prezentującym szerszy zakres działalności Związku niż dotychczasowe nieregularne biuletyny. Do roku 1989 „Pamiętnik Literacki” był dla ośrodków naukowych i uniwersyteckich w Kraju źródłem wiadomości na temat literatury polskiej diaspory, jej kondycji i samych pisarzy. Niektóre tomy „Pamiętnika” dotyczyły konkretnych tematów, np. bibliotek polskich w krajach europejskich, czy też polonistyki na obcych uniwersytetach. „Pamiętnik” zmieniał się wraz ze zmianami politycznymi w Polsce. Niektóre działy znikają stopniowo z łamów pisma – spisy przekładów dzieł pisarzy polskich tworzących poza krajem, słownik pisarzy polskich na obczyźnie, czy wykaz nagród pisarskich na emigracji. Po objęciu prezesury przez Krystynę Bednarczyk, pismo staje się półrocznikiem (od 2006 roku), wprowadza na swoje łamy poezję, krótkie formy prozatorskie i grafikę. W ostatnich latach, z inicjatywy ks. prof. Bonifacego Miązka, wprowadzono dział recenzji książek wydanych przez członków ZPPnO lub publikacji dotyczących literatury emigracyjnej. Do tej pory ukazało się 60 tomów „Pamiętnika Literackiego”.
W ciągu 75 lat działalności ZPPnO organizował spotkania autorskie członków należących do Związku (m.in. Alicji Iwańskiej, Mai Elżbiety Cybulskiej, Józefa Garlińskiego, Zofii Romanowiczowej, Ignacego Wieniewskiego, Herminii Naglerowej, Marii Danilewicz-Zielińskiej, Jana Rostworowskiego, Józefa Łobodowskiego, Reginy Wasiak-Taylor, Andrzeja Krzeczunowicza, Krystyny Kaplan i wielu innych), z pisarzami do Związku nienależącymi, ale których osiągnięcia były z punktu widzenia kultury polskiej ważne (np. spotkania z pisarzami skupionymi wokół pisma „Kontury”), a także przyjeżdżającymi z Polski (m.in. z Władysławem Bartoszewskim, Janem Józefem Lipskim, Stefanem Kisielewskim, ks. Janem Twardowskim, Kazimierą Iłłakowiczówną). Organizowane były też spotkania poświęcone twórcom, którzy odegrali ważną rolę w życiu kulturalnym Polski m.in. Adamowi Mickiewiczowi, Marii Pawlikowskiej Jasnorzewskiej, Cyprianowi Kamilowi Norwidowi, Janowi Lechoniowi, Bolesławowi Leśmianowi, i wielu innym). W 1980 roku zorganizowano wieczór twórczości Czesława Miłosza. Późniejszy noblista został nagrodzony przez ZPPnO w 1958 roku . Niestety, poeta wówczas nie przyjechał do Londynu, uczynił to w 1985 roku i spotkał się z publicznością w Teatrze POSKu. Organizowano również wieczory o charakterze historycznym, czasem z udziałem angielskich historyków m. in. prof. Michaela Foota, prof. Normana Daviesa, promocje książek, dyskusje, a także wystawy np. wydawnictw niezależnych (1982), Oficyny Poetów i Malarzy (2008).
W 2012 roku z inicjatywy Janusza Guttnera po śmierci Wisławy Szymborskiej odbył się w Sali Wykładowej PUNO w POSK-u wieczór poświęcony jej poezji. Na prośbę kilku osób, został on powtórzony w Ognisku Polskim. Dało to początek cyklu spotkań „Czytanie poezji znanych polskich poetów”. Przypominane są utwory współczesnych poetów zarówno tworzących w Polsce (Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz, Rafał Wojaczek, Miron Białoszewski, Julia Hartwig, Zbigniew Herbert), jak i na emigracji (Adam Czerniawski, Mieczysław Paszkiewicz).. Scenariusz przygotowuje Janusz Guttner, zaprasza do współpracy aktorów i zajmuje się reżyserią całości. Spotkania połączone są z rozmową z publicznością
W grudnia 2012 roku zainaugurowany został Salon Literacki w Ognisku Polskim, na który zapraszani są wybitni twórcy, zarówno z Polski jak i mieszkający za granicą. Spotkania mają charakter teatru variété. Część zasadniczą wieczoru stanowi prelekcja zaproszonego (najczęściej z Polski) specjalnego gościa. W spotkaniach uczestniczyli m.in.: Jacek Moskwa, Barbara Wachowiak, Krzysztof Zanussi, Antoni Libera, Jan Miodek, Sławomir Nicieja, Wojciech Karpiński, Szymon Kawalla, Magdalena Zawadzka. Do Salonów zapraszani są młodzi poeci, a także śpiewacy, muzycy, tancerze. Wieczory, pełne muzyki, występów aktorskich i baletowych, uświetnia wspaniała kolacja z tradycyjną już kaczką. Po przerwie spowodowanej pandemią Salony Literackie zostały wzniowione w nowym miejscu – restauracji „Łowiczanka” w POSKu.
W latach 2010-2016 przy Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie działało Koło Młodych Poetów KaMPe, które pod wodzą Aleksego Wróbla prowadzio ożywioną działalność, propagując twórczość młodych ludzi pióra, a także piosenkarzy i muzyków. Przez pewien czas prowadziło też (Maria Jastrzębska) warsztaty kreatywnego pisania, których plon został przedstawiony na spotkaniu z publicznością, wydawało tomiki poezji młodych, często debiutujących poetów Biblioteka KaMPe oraz organizowało Festiwale Poezji Słowiańskiej. Od 2016 KaMPe prowadziły działalność niezwiązaną z ZPPnO.
W 2015 roku z dla uczczenia 70-lecia istnienia Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, 40-lecia „Pamiętnika Literackiego” oraz 85 rocznicy urodzin prezesa Andrzeja Krzeczunowicza odbył się w Teatrze Stanisławowskim w Łazienkach koncert, a w Bibliotece Narodowej w Warszawie odbyła się wystawa prezentująca dzieje ZPPnO.
Dwukrotnie doszło do zmiany nazwy Związku. W 1966 roku zamiast „na obczyźnie” Walne Zebranie zmieniło nazwę na „na Uchodźstwie”. Do starej nazwy powrócono w 1977 roku W 2004 roku zmieniono nazwę na: Związek Pisarzy Polskich Zagranicą, ale ta przetrwała zaledwie trzy lata i decyzją Walnego Zebrania powrócono do nazwy tradycyjnej.
Prezesi ZPPnO:
1949 Antoni BOGUSŁAWSKI
1950–1954 Stanisław STROŃSKI
1955–1957 Tymon TERLECKI
1958–1964 Wiesław WOHNOUT
1965 Tymon TERLECKI
1965–1966 Zygmunt BOHUSZ-SZYSZKO
1967–1973 Teodozja LISIEWICZ
1974–1975 Kazimierz SOWIŃSKI
1975–2003 Józef GARLIńSKI
2003–2004 Mieczysław PASZKIEWICZ
2005–2010 Krystyna BEDNARCZYK
2010– 2017 Andrzej KRZECZUNOWICZ
2018 Regina WASIAK-TAYLOR
Oprac. KB
